Kumanca Sözlük: Codex Cumanicus

Kuman ve Kıpçaklar 9. ve 11. yy. lar arasında Orta Asya’dan batıya göç dalgasının Peçenekler, Uzlardan sonra son dalgesını oluşturur. Karadeniz’in kuzeyi yoluyla batıya yapılan göçlerin Peçenek ve Uz göçlerinden sonra son göç dalgasını oluşturmuşlardır.

Kıpçaklar Balkaş’tan İrtiş’e kadar hakim iken güneyden Kumanların gelmesiyle daha da güçlenmişler ancak muhtemelen doğudan K’i-tan baskısı veya yer ve otlak darlığı yüzünden İtil üzerinden batıya yönelmişler ve Uzarlın 1048’de Balkanlar’a çekilmesi üzerine, Güney Rusya sahasına ulaşmışlardır. Doğuda Kıpçak adı devam ederken, batı da ise Kuman olarak adlandırılacaklardır.

Karadeniz’in kuzeyindeki topraklarda hâkimiyet kuran Kumanlar Ruslarla çeşitli savaşlar yapacak ve hâkimiyetlerini 1080’de, Don-Dnyester arasındaki bölge ağırlık merkezi olmak üzere, Balkaş Gölü’nden Tuna ağzına kadar genişleteceklerdir.

12. ve 13. yy.lar arasında şiddetli savaşların meydana gelmesiyle zayıflayan Kumanlardan bazı gruplar -yine bu dönemde- Macaristan’a ve Kafkasya’ya inmişlerdir. 13. yy. başlarında siyasi bütünlüğü zayıflayan Kumanlara son darbeyi de Moğollar vurmuştur. Kuman-Kıpçakları “Kalka Savaşında” yenen (12239 Moğollar Deşt-i Kıpçak’ı işgal edince Kuman-Kıpçaklardan bazı gruplar Macaristan’a, bazıları ise İtil Bulgarları bölgesine göç etmişlerdir.

Yukarıda kısaca tarihini verdiğimi Kuman-Kıpçaklar Moğol istilasından çok önce Kırım ve çevresinde Cenovalı ve Venedikli Katolik misyonerler ve Fransisken rahiplerinin Hıristiyanlık propagandasına maruz kalmışlar ve Rusların tesiriyle Ortodoksluğa geçmişlerdir.

Adı geçen misyonerlerin bu bölgedeki propagandalarını kolaylaştırmak, günlük hayatta ve ticarette kullanmak için 2500 Kumanca sözcük içeren “Codex Cumanicus” adlı sözlüğü hazırlamışlardır.

Latince-Farsça- Kumanca olan bu sözlük 1303 tarihinde Sudak şehrinde yazılmıştır ve Kuman diline ait bazı gramer kurallarını, İncil’den çevirileri, bazı Katolik ilahilerin Türkçe tercümelerini, atasözleri ve 46 Kumanca bilmeceyi içerir.

Codex Cumanicus ‘tan Bazı Örnek Sözcükler:

Kumanca -Türkçe / Kumanca Örnek- Türkçe Örnek

Aç- Aç /Aç Turmen-Ben Açım

Açmak- Açmak/ Uçmak yolun bizge açtın- Cennet yolunu bize açtın

Açkuç- Anahtar

Agrığ -Ağrı, hastalık/ Agrığımıznı onaltğıl- Hastalığımız iyi et

Ağırlamak- Ağırlamak, saymak, hürmet etmek/ Ulu künni avırlağılsen- Sen uluğ güne saygı göstermelisin

Aylı- Gebe /Arı tından aylı boldu- Mukaddes ruhtan gebe kaldı

Allında- Karşısında/ Ne uyat bolgay ol köni yargıcı allında- Hâkim karşısında o gün ne kadar utanç duyacaksın

Arı- Temiz, mukaddes/ Arı tın- Mukaddes Ruh

Ber(bir)mek -Vermek /Kündegi ötmekimizni bizge bugün birgil- Gündelik ekmeğimizi biz bugün ver

Bitikçi- Yazıcı

Ön- Hak, selamet

Tetik- Hekim, Bilge/ Bilge tetik kişiler- Akıllı ve hekim kişiler

Tirgizmek -Dirilmek/ Bizni tirgizmekge öldü- Bizi diriltmek için öldü

Tözdeş- Müşabih, benzer

Tözümlü- Tahammül eden/ Tözümlü kişi- Tahammül eden insan

Tügenmek -Tükenmek/ Tügenmez tirlik- Tükenmez hayat

Tügel, tükel- Tamamlamak, gerçekleşmek/ Törenin tükeli- Kanunun gerçekleşmesi

Tümen- On bin

Yaruh, yaruk- Işık, cehennem/ Yarık hava -Cehennem

Ulam -Vasıtasıyla

                                                               CodexCumanicus'tan bir sayfa

Codex Cumanicus’tan bir metin ( Hıristiyan Duası):

İnanurmen barçağa erkli bir ata teñrige, kökni yerni barça körünür körünmesi yarat(t)ı dey. Dağı bir beymiz Yesus Hristusga teñrinin yalguz tugan oulu dep, kim barça zamanlardan burun atadan tuvupturur. Teñri teñriden, yaruh-yaruhtan, çın teñri çın teñriden eilmey, azamlar üçün dağı bizim önimiz üçün. Kökden enip, arı tından ulam erden ana Mariamda tenalıp kişi bulup turur.

Bugünkü Türkçe:

İnanırım, her şeye kudretli olan bir baba Tanrı’ya; göğü, yeri her bir görünür (ve) görünmezi yarattı diye. Dahi efendimiz Yesus Hristus’a, Tanrı’nın yalnız doğan oğlu diye ki bütün zamanlardan önce doğmuştur. Tanrı-Tanrıdan, ışık – ışıktan, hakiki Tanrı, Hakiki Tanrı’dan yaratılmış diye. Babaya benziyerek doğmuştur. Onun vasitasiyle her şey vücud bulur ki biz insanların hakkı( selameti) için, gökten inerek, mukaddes ruhtan faziletli ana Meryemde ( etleşti, maddi vücud buldu) kişi oldu.

Kumanca bilmecelerden örnekler:

Biti, biti, bitidim                                  Yaz, yaz! Ben yazdım,
Beş agaçga bitidim                             Beş ağaca ben yazdı
Könesuwum yuwurdum                       Civa ile yoğurdum
Kök yibekim çırmadım                        Gök ipekle sardım

Ol Kınadır                                                      O Kınadır

İtip itip ıtgamas                                  İtip itip kımıldamaz
İçindeki çaykalmas                            İçindeki çalkanmaz

Ol uru                                                           O Kuyudur.